Wyobraź sobie moment, gdy kapitan statku musi podjąć decyzję: wyrzucić część ładunku za burtę czy ryzykować zatonięcie całej jednostki. Takie dramatyczne wybory to niestety nie tylko scenariusz filmu, a faktycznie przykłady z życia. Gdy w grudniu 2024 r. rosyjskie tankowce Volgoneft spowodowały wyciek 2400 ton mazutu do Morza Czarnego, świat przypomniał sobie, że każde „poświęcenie” ładunku może uruchomić łańcuch zdarzeń o globalnych konsekwencjach. Czy wiesz, że nawet mechaniczna awaria silnika może zmusić armatorów do rozłożenia strat… na wszystkich uczestników transportu? Dowiedz się więcej o awarii wspólnej i jej konsekwencjach.
Definicja awarii wspólnej
Awaria wspólna to zgodnie z Kodeksem morskim z 2001 r. (art. 250): nadzwyczajne poświęcenia lub wydatki poniesione rozmyślnie i rozsądnie w celu ratowania statku, ładunku i frachtu ze wspólnego dla nich niebezpieczeństwa. Kluczowe kryteria to świadomość działania – decyzja kapitana musi być podjęta z pełną kontrolą nad sytuacją (np. wyrzucenie kontenerów za burtę podczas sztormu), a także dobrowolność – akt poświęcenia (jak celowe osadzenie statku na mieliźnie) nie może wynikać z przymusu, lecz z kalkulacji ryzyka. Ostatnią kluczową zasadą jest wspólny interes – ochrona dotyczy równocześnie statku, ładunku i opłaty frachtowej, a nie tylko jednego elementu.
Kodeks morski wyklucza także sytuacje, których nie można określić jako awarie wspólne. Awarią wspólną nie są zatem straty pośrednie takie jak opóźnienia w dostawie, spadek cen rynkowych towaru (art. 250 §2) oraz działania przypadkowe (jak np. automatyczne uruchomienie systemu gaśniczego).
Jak rozliczana jest awaria wspólna?
Proces ustalania i rozliczania awarii wspólnej to skomplikowana procedura, wymagająca specjalistycznej wiedzy i doświadczenia. Kluczową rolę w tym procesie odgrywają dyspaszerzy – eksperci w dziedzinie prawa morskiego i ekonomii transportu.
Dyspaszer przeprowadza szczegółową analizę incydentu, opierając się na raportach kapitana, danych nawigacyjnych i innych dostępnych dowodach. Celem tej analizy jest:
- ustalenie, czy sytuacja kwalifikuje się jako awaria wspólna,
- określenie dokładnych strat i kosztów,
- zaproponowanie sprawiedliwego podziału tych kosztów między zainteresowane strony.
Efektem pracy dyspaszera jest dyspasza – szczegółowy raport zawierający opis incydentu, wyliczenie poniesionych strat i kosztów oraz propozycję podziału kosztów między uczestników podróży morskiej. Dyspasza stanowi podstawę do dokonania rozliczeń finansowych i może być przedmiotem dalszej analizy przez sądy, w tym izby morskie.
Przykładem rozliczenia może być sytuacja, gdy ładunek o wartości 500 000 zł zostaje poświęcony dla ratowania statku. W takim przypadku koszty tej operacji są dzielone proporcjonalnie między armatora i właścicieli pozostałego ładunku. Inny przykład to uwolnienie statku z mielizny, gdzie koszty przeniesienia części ładunku na inny statek są rozdzielane między wszystkich właścicieli ładunku.
Awaria wspólna – przykłady i funkcjonowanie
Co może stanowić przykład awarii wspólnej? To np.:
- wyrzucenie kontenera za burtę dla ustabilizowania przechylonego statku po wtargnięciu wody lub przesunięciu ładunku,
- celowe zalanie ładowni w celu ugaszenia pożaru,
- koszty holowania spowodowane awarią urządzenia sterowego lub silnika,
- częściowy rozładunek statku po wejściu na mieliznę.
Aby zapewnić udział wszystkich stron w rozliczeniu awarii wspólnej, stosuje się mechanizm bonu awaryjnego. Właściciele ładunku są zobowiązani do podpisania takiego bonu oraz zapewnienia zabezpieczenia finansowego, zwykle określonego jako procent wartości ładunku i kosztu frachtu. W przypadku odmowy ładunek może zostać zatrzymany jako zabezpieczenie. Awaria wspólna to istotna instytucja prawa morskiego, która gwarantuje sprawiedliwy podział kosztów działań ratunkowych między wszystkie strony uczestniczące w morskiej podróży handlowej. Ten mechanizm nie tylko rozkłada ryzyko związane z podejmowaniem trudnych decyzji w sytuacjach kryzysowych, ale również przyczynia się do zwiększenia stabilności i bezpieczeństwa w transporcie morskim.